Ναός Βραυρωνίας Αρτέμιδος

Οι θεές του τοκετού και των παιδιών

Στη Βραυρώνα, στα ανατολικά παράλια της Αττικής, βρισκόταν ένα από τα αρχαιότερα και πιο σεβάσμια ιερά. Εκεί λατρεύονταν η Βραυρωνία ΄Αρτεμις και η Ιφιγένεια, που ήταν προστάτιδες της γονιμότητας και της ευτοκίας των γυναικών.
Το ιερό βρίσκεται σε μια μικρή κοιλάδα που απλώνεται ανάμεσα από χαμηλούς λόφους και τη θάλασσα η οποία εισχωρεί ανάμεσά τους δημιουργώντας ένα βαθύ φυσικό λιμάνι. Ο Ερασίνος, ένας χείμαρρος που ακόμα και σήμερα την διαρρέει, απειλούσε πάντα το ιερό με τις πλημμύρες του.
Στο χώρο του ιερού σώζονται αναστηλωμένα τμήματα από μια στοά, τα ερείπια του ναού, καθώς και άλλα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Στο μουσείο, που είναι ένα από τα πιο σημαντικά της Ατικής, υπάρχουν ευρήματα της Βραυρώνας και άλλων οικισμών και νεκροταφείων της Αττικής όπως από το Πόρτο Ράφτη, τη Μερέντα, την Περάτη και την Ανάβυσσο.

Προϊστορία και μύθοι

Η περιοχή της Βραυρώνας κατοικήθηκε για πρώτη φορά γύρω στο 3500 π.Χ., δηλαδή στην ΄Υστερη Νεολιθική Εποχή, όπως προδίδουν τα κομμάτια από σπασμένα αγγεία (όστρακα), που βρέθηκαν στο μυχό του κόλπου.
Στην Εποχή του Χαλκού που ακολουθεί, χτίζεται στην κορυφή του λόφου Χαμολιά, μια σημαντική οχυρωμένη ακρόπολη, και στα τέλη της, γύρω στο 1200 π.Χ., χρονολογείται το μυκηναϊκό νεκροταφείο στους πρόποδες του ίδιου λόφου (ανατολικά του μουσείου).

Εκτός από αγγεία και όπλα, ανάμεσα στα κτερίσματα των τάφων βρέθηκαν και μικρά γυναικεία ειδώλια (πήλινα αγαλματίδια) που μαρτυρούν τη λατρεία κάποιας γυναικείας θεότητας της φύσεως, θεάς της γονιμότητας, της βλάστησης και της καρποφορίας. Αυτή είναι η παλαιότερη λατρεία στην περιοχή, που συνδυάστηκε αργότερα με τη λατρεία της Αρτέμιδος που ήταν και αυτή προστάτης της φύσεως, των αγρίων ζώων, των καρπών και των γυναικών στα οικιακά τους έργα, κυρίως όμως την ώρα του τοκετού.

Τη λατρεία αυτή λέγεται ότι την έφερε η Ιφιγένεια μαζί με τον Ορέστη τον αδερφό της, από τη χώρα των Ταύρων (Κριμαία) όπου ήταν ιέρεια στο ναό της Αρτέμιδος. Η θεά είχε σώσει την Ιφιγένεια αρπάζοντας την από την πυρά που τη θυσίαζε ο πατέρας της Αγαμέμνονας στην Αυλίδα.
Το μύθο που αναπτύχθηκε στην τραγωδία, "Ιφιγένεια εν Ταύροις" του Ευριπίδη, αναφέρει και ο Παυσανίας, λέγοντας τα εξής:
"Σε κάποια απόσταση από το Μαραθώνα βρίσκεται η Βραυρώνα στην οποία λένε πως αποβιβάστηκε η Ιφιγένεια η κόρη του Αγαμέμνονα, η οποία είχε ξεφύγει από τη χώρα των Ταύρων φέρνοντας μαζί της το άγαλμα της Αρτέμιδος. Η Ιφιγένεια άφησε το άγαλμα εδώ και πήγε κατόπιν στην Αθήνα και στο ΄Αργος. ΄Ενα αρχαίο ξόανο (ξύλινο άγαλμα) της Αρτέμιδος υπάρχει ακόμα εδώ". ΄Ενα ξύλινο άγαλμα αναφέρεται επίσης ότι μερέφεραν οι Πέρσες από εδώ στα Σούσα. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι η Ιφιγένεια, όχι μόνο έφερε στη Βραυρώνα τη λατρεία της Αρτέμιδος, αλλά ότι έμεινε εδώ μέχρι το θάνατό της.
Πράγματι, στο βράχο πάνω από το ναό βρέθηκε μια εσοχή, μέσα και έξω στην οποία υπήρχαν στάχτες, κτερίσματα (αφιερώματα) και μικρά κτίσματα που πρόδιδαν ταφικό μνημείο. Οι ΄Ελληνες των Κλασικών χρόνων το ονόμαζαν "κενήριον", πίστευαν ότι ανήκε στην Ιφιγένεια, και τελούσαν θυσίες και άλλες λατρευτικές τελετές προς τιμήν της.

Ιστορία

Η ιστορία του ιερού αρχίζει γύρω στα τέλη του 8ου αι. π.Χ. Τον 7ο και 6ο θα πρέπει να υπήρχε κάποιος περίβολος και ίσως μικρός ναός. Τη μεγαλύτερη ακτινοβολία του τη γνώρισε στα Κλασικά χρόνια, εποχή στην οποία ανήκουν και τα περισσότερα κτίρια. Την εποχή αυτή η ΄Αρτεμις λατρεύτηκε με την επωνυμία "Κουροτρόφος", δηλαδή θεά προστάτιδα των νεογέννητων παιδιών. Οι γυναίκες της έταζαν το παιδί που θα γεννούσαν και της αφιέρωναν τα ενδύματά τους σε αναγνώριση της προστασίας της, όταν ο τοκετός ήταν καλός. Αντίθετα, όταν οι γυναίκες πέθαιναν στον τοκετό, τα ενδύματά τους γίνονταν προσφορά στην Ιφιγένεια, που λόγω του θανάτου και του ενταφιασμού της σε αυτό το μέρος, λατρευόταν ως χθόνια θεά (του Κάτω Κόσμου).
Τη λατρεία της Βραυρωνίας Αρτέμιδος στήριξαν και ενθάρρυναν μεγάλοι πολιτικοί που κατάγονταν από εκεί, όπως ο Πεισίστρατος, ο Μιλτιάδης και ο Κίμων. Η σημασία αυτής της λατρείας τον 5ο αι. προκύπτει και από το ιερό που χτίστηκε πάνω στην Ακρόπολη, αφιερωμένο στη Βραυρώνια ΄Αρτεμη, που ήταν "μετόχι", όπως θα λέγαμε σήμερα, του μεγάλου ιερού της Βραυρώνας.
Η ιστορία του ιερού και η λατρεία στη Βραυρώνα σταματούν τον 3ο αι. π.Χ., όταν η περιοχή εγκαταλείπεται, επειδή το ποτάμι, με τις πλημμύρες, δημιούργησε προσχώσεις και νέες πλημμύρες που δεν μπορούσαν πια να αντιμετωπιστούν. Η ιερότητα της περιοχής όμως παραμένει στις μνήμες των ανθρώπων, αφού 800 χρόνια αργότερα χτίζεται μια εκκλησία, παλαιοχριστιανική βασιλική, στους πρόποδες του λόφου δίπλα στο δρόμο, 500 περίπου μέτρα πριν φθάσουμε στο ιερό.

Τα κτίρια του ιερού

Η κύρια είσοδος ήταν όπως και σήμερα στη δυτική πλευρά του ιερού, στο δρόμο που ερχόταν από την Αθήνα. Προσπερνώντας τη γέφυρα των Κλασικών χρόνων, μια από τις καλύτερα διατηρημένες κλασικές γέφυρες, και την ιερή πηγή, στοιχείο απαραίτητο σε κάθε λατρεία, βλέπουμε στα αριστερά μας αναστηλωμένο ένα τμήμα της δωρικής στοάς.
Το κτίριο αυτό που χτίστηκε το 420 π.Χ. και έμεινε μισοτελειωμένο, δίνει τον ξεχωριστό χαρακτήρα στο ιερό. Η στοά σε σχήμα Π (43x27 περίπου μέτρα), δημιουργεί μια τετράγωνη εσωτερική αυλή. Το κτίριο αυτό διέθετε εννέα δωμάτια με θέσεις για έντεκα κρεβάτια το καθένα, καθώς και επτά μαρμάρινα τραπέζια.
Σε αυτή τη στοά βρέθηκαν και τα περισσότερα αγάλματα "άρκτων" δηλαδή μικρών κοριτσιών - υπηρετριών του ιερού που βρίσκονται στο μουσείο, οι βάσεις τους όμως έχουν μείνει επί τόπου. ΄Ηταν προφανώς αναθήματα των οικογενειών που τα παιδιά τους είχαν μεγαλώσει και φύγει από το ιερό.
Στην επιγραφή των επισκευών των κτιρίων του ιερού αναφέρεται έναν "Παρθενών". Πιθανότατα ήταν η ίδια η στοά που φιλοξενούσε τις μικρές παρθένες.

Ο ναός

Ο ναός που ήταν αφιερωμένος στην ΄Αρτεμη σώζεται μόνο μέχρι την κρηπίδα του, δηλαδή το επίπεδο τμήμα όπου ακουμπούσαν οι κίονες. Χτισμένος στο υψηλότερο σημείο για να δεσπόζει στο χώρο, με διαστάσεις 19x10 μ. και κίονες δωρικού ρυθμού. ΄Ενα ανάλημμα συγκρατούσε τα χώματα και δημιουργούσε πλάτωμα στο ανατολικό μέρος του ναού όπου βρισκόταν ο βωμός, γύρω από τον οποίο συγκεντρώνονταν οι πιστοί για να τελέσουν τις θυσίες.
Εξωτερικά δεν γνωρίζουμε πως ήταν διακοσμημένος ο ναός, ένα κεφάλι κατσίκας που βρίσκεται στο μουσείο ίσως ανήκει σε κάποιο αέτωμά του. Τίποτε δεν γνωρίζουμε επίσης για το λατρευτικό άγαλμα της θεάς.

Τα Βραυρώνια

΄Οπως σε κάθε μεγάλο ιερό αρχαιότητας, έτσι και εδώ γίνονταν τελετές και διάφορες άλλες εορταστικές εκδηλώσεις κάθε χρόνο και μεγαλύτερες κάθε τέσσερα χρόνια. Τα Βραυρώνια, όπως ονομάζονταν, περιλάμβαναν μουσικούς αγώνες, απαγγελίες ποιημάτων του Ομήρου και διάφορα αθλητικά αγωνίσματα. Στα Μεγάλα Βραυρώνεια η πομπή ξεκινούσε από το ιερό της Ακρόπολης και κατέληγε στο παραθαλάσσιο αυτό ιερό, ενώ οι ετήσιες γιορτές είχαν τοπικό χαρακτήρα.
Τα ανάγλυφα που έχουν βρεθεί στο ιερό και φυλάγονται στο μουσείο, φανερώνουν δύο από τις κύριες λατρευτικές εκδηλώσεις προς τιμήν της θεάς, τη θυσία και την αρκτεία. Η θυσία συνήθως γινόταν με ταύρο, ζώο σχετικό με το επίθετο της θεάς ως Ταυροπόλου. Στα πλαίσια της γιορτής, γύρω από το βωμό γινόταν και το "ιερό κυνηγέσιο", μια θεατρική παράσταση που είχε ως θέμα ένα μυθικό κυνήγι της Αρτέμιδος, όπως δείχνουν οι παραστάσεις στους μελανόμορφους κρατηρίσκους που εκτίθενται στο μουσείο.

Η αρκτεία

Μια ιδιότυπη διαδικασία της λατρείας της Αρτέμιδος που τη χαρακτηριστικότερη μορφή της τη συναντάμε στη Βραυρώνα, ήταν η Αρκτεία. Η ονομασία προέρχεται από τη λέξη άρκτος (αρκούδα) που ήταν το αγαπημένο ζώο της θεάς.

Ο ύστερος, αιτιολογικός, μύθος αναφέρει πως κάποτε υπήρχε στο ιερό μια ήμερη αρκούδα που τη σκότωσαν δύο αδέλφια, γιατί πάνω στο παιχνίδι γρατσούνισε και πλήγωσε τη μικρή τους αδελφή. Σε ανάμνηση αυτού του γεγονότος και για εξευμενισμό της θεάς, μικρά κορίτσια διέμεναν στο ιερό υπηρετώντας την ΄Αρτεμη.
Στην ουσία όμως η αρκτεία ήταν μια θητεία στο ιερό μικρών κοριτσιών 5-10 ετών, που οι γονείς τους τα είχαν τάξει στη θεά πριν ή κατά τον τοκετό.;

Κατά τη διάρκεια της αρκτείας, τα κοριτσάκια ζούσαν μέσα στο τέμενος και στις μεγάλες γιορτές συμμετείχαν στους λατρευτικούς χορούς γύρω από το βωμό, κρατώντας αναμμένους πυρσούς όπως δείχνουν παραστάσεις σε αγγεία του 6ου και 5ου αιώνα. Με τον τρόπο αυτό οι αρχαίοι πίστευαν ότι εξευμενίζεται η θεά από την κακή συμπεριφορά των μεγάλων και εξασφαλίζεται η ευκαρπία της γης και η ευγονία των γυναικών. Στο ιερό λατρευόταν επίσης η Λητώ, μητέρα της Αρτέμιδος, ο Απόλλων και ο Διόνυσος.

πηγή κειμένου, Δήμος Μαρκοπούλου

πηγή ΟΜΑΔΑ ΣΕΙΡΙΟΣ